Deze week enkel een Nederlandstalige tekst

Iatrogenese? Alive and Kicking!

In 1975 introduceerde Ivan Illich het concept ‘iatrogenese’ in de sociologie. Er bestaan verschillende definities van deze term. Samengevat is iatrogenese ‘elke schade veroorzaakt door een medische ingreep’. In de medische wereld was deze term allang gekend, onder meer via vaststellingen door Florence Nightingale. In de volksmond spreken mensen dan vaak van ‘schadelijke bijwerkingen’ of ‘secundaire effecten’.
   Illich ging enkele stappen verder en claimde dat de obsessieve wijze waarop de medische wereld, met behulp van steeds meer technologie, de strijd aanbond met ziekte, pijn en de dood, ironisch genoeg in meer lijden en ziektes resulteerde. Hij pleitte dan ook voor een bewustwording en aanpak van de schadelijke overmedicalisering.
   In de jaren ’80 gebruikte de Nederlandse filosoof Hans Achterhuis de term voor het welzijnswerk dat volgens hem juist meer onwelzijn en sociale ongelijkheid  creëerde. Dit debat waaide ook over naar België waarbij vooral Dirk Van Damme voor een terechte conceptuele kritiek zorgde, lang voordat hij bij de OESO aan de slag ging.
   Als jonge agoog heb ik mij destijds door deze discussies laten meeslepen, zeker toen ik in 1991 aan mijn doctoraatsonderzoek over druggebruikers in België begon. Ook in de drugpreventie- en hulpverleningssector trof ik heel wat sporen van iatrogenese aan, vooral doorheen de methode van participerende observatie (‘deep cover’).  Het ging zelfs verder, want in mijn conclusies bewees ik dat het drugbeleid op zich structurele iatrogenese veroorzaakte.
   Vandaag, zowat een halve eeuw na Illich, is het hoog tijd om na te gaan of de zogenaamde schade door ‘overmedicalisering’ nog steeds een feit is.  Het antwoord is  NEE! De aandachtige lezer zal nu wellicht verbaasd zijn omdat dit antwoord niet strookt met de titel van dit opiniestuk. Dit is echter slechts een schijnbare contradictie. De laatste 5 jaar heb ik in mijn vrije tijd opnieuw mijn pet van participerende observator opgezet en heb de medische een sociaal medische sector grondiger bestudeerd, met de covidperiode als dankbaar onderwerp. Vanaf einde februari 2022 kwam daar de medische bejegening van de Oekraïense vluchtelingen bij. Als begeleider van heel wat vluchtelingen had ik daarbij een prima zicht op de werking van artsen een ziekenhuizen.
   Uit al deze observaties en kleinschalige sociale experimenten die ik hier en daar uitvoerde (via de zogenaamde methode van het ‘action research’) is er slechts één besluit te formuleren: ‘iatrogenese’ is geen bijwerking of schadelijke nevenwerking van de ‘medische sector’ maar ene impliciete, structureel gegeven. Met andere woorden: de medische wereld heeft er alle belang bij om mensen tot levenslange patiënten om te vormen, wat meestal heel goed lukt onder het mom van ‘preventie’ (wat aanleiding geeft tot selfulfilling prophecies), ‘testen’, ‘controlemomenten’ en dergelijke. Dit is geen overmedicalisering op steroïde, maar een bewust gewild systeem. In de drughulpverlening wordt dit systeem ontwikkeld en verfijnd omdat de patiënten aldaar meestal juridisch geen andere keuze hebben. In de reguliere hulpverlening gebeurt deze toepassing via propaganda, sociale druk en allerlei drogredenen.
   Pas tijdens de covidperiode hebben steeds meer mensen gelukkig  ingezien dat heel het systeem niet klopt: indien artsen klakkeloos de richtlijnen volgen van een kartel van farmaproducenten (de WGO, die namelijk allang geen politiek orgaan meer is), dan krijg je een maatschappij waarbij gezondheidszorg manu militari (figuurlijk via pasjes een letterlijk via dwang) opgedrongen wordt. Dit is ‘iatrogenese’ in het kwadraat, omdat de individuele mens niet meer meetelt. Nochtans is het recht van deze mens ingeschreven in de patiëntenwetten, ook in België; je mag elke test, elke behandeling, elke therapie weigeren ZONDER gevolgen. Jammer genoeg weten nog steeds te weinig mensen dit. In de covidystopie haalden de politici overigens allerlei juridische fratsen uit om de patiëntenrechten en de Grondwet te omzeilen door op sociale consensus en ‘bevelen van hogerhand’ te wijzen. Wat uiteraard gevaarlijke onzin is omdat ze daarbij steevast vergaten te vermelden dat de individuele rechten uit de Patiëntenwet uitdrukkelijk gebaseerd zijn op een mogelijkheid ZONDER consequenties…
   Kortom, de medische wereld is blijkbaar onderworpen aan een kritiekloze toepassing van protocollen waarbij de gezondheid, het welzijn en de mensenrechten niet meer meetellen. Enkel het winstbejag van de medische leveranciers en farmaceutische  industrie telt. Al de rest is bijzaak. Tenzij de ‘patiënt’ zijn rechten kent. Dan krijg je plots een andere situatie.
   Een voorbeeld ter illustratie.  Najaar 2024. Ik begeleid een vluchteling naar de spoeddienst van een algemeen ziekenhuis in een gemiddelde Belgische stad. De 70 jarige man heeft last van pijnlijke schaafwonden en kan daardoor zijn beenprothese. Uiteraard geen ernstige situatie, maar de tussenstap van een huisarts is hier niet nodig. Na een uur wachten mag hij de consultatieruimte binnen. De arts bekijkt zijn ‘dossier’ en veerteelt wat hij gaat doen: “Een covidtest. Dan bloedafname. Dan een algemene gezondheidstest want ‘mijnheer is toch van een zekere leeftijd zodat hij wellicht toch in de geriatrische afdeling moet opgenomen worden. ”. Ik reageer meteen en verwijs naar de patiëntenwet: “De vluchteling is in goede conditie, heeft geen geriatrische klachten, en komt enkel langs voor eerste hulp wondzorg. Die covidtest is NJET, die bloedafname idem.” In paniek gaat de arts ten rade bij zijn overste die na enkele minuten opduikt een zich effectief tot de essentie beperkt: inspectie en zorg van de wondes. Q.E.D.: iatrogenese kan vermeden worden. En passant ook onnodige kosten voor de ziekteverzekering…
   Een analoge situatie, zij het in een totaal andere context, had zich twee weken voordien voorgegaan toen wij een vluchteling in Den Haag gingen helpen. Ook daar hebben wij een ziekenhuisopname en allerlei onnodige testen kunnen afwimpelen.
   Op die manier kan je nog jaren doorgaan: de medicalisering van de mens lijdt niet tot potentiële iatrogenese, maar IS  uitsluitend iatrogenese. De definitie van Illich was bijgevolg verkeerd. Vandaar dat ik hierboven stelde dat schade omwille van overmedicalisering in 2024 niet bestaat. Het omgekeerde geldt: de schade is een structureel gegeven. En niet alleen in de medische sector.
   Om een analogie met mijn doctoraat over druggebruikers te maken: het drugbeleid en de drughulpverlening bestaan vooral bij gratie van de misdaadkartels. De medische sector bij gratie van de farmakartels. Artsen zijn bijgevolg bewust of onbewust hoofdzakelijk farmaleurders geworden waarbij het concept ‘gezondheid’ allang verdwenen is. Iatrogenese eveneens.

Dr. Jean Blanquart